Kościół pod wezwaniem Znalezienia Krzyża Świętego i Narodzenia Najświętszej Maryi Panny, wybudowany został na początku XV wieku. Początkowo była to trzyprzęsłowa budowla jednonawowa, z dwuprzęsłowym wydłużonym prezbiterium. Po prawej stronie od zachodniego wejścia do kościoła, przy północnej ścianie nawy usytuowana była pierwotna wieża. Zarówno kościół, jak i fundowana wcześniej, bo pod koniec XIV wieku, przez króla Władysława Jagiełłę, kaplica Matki Bożej, mieszcząca Cudowny Obraz, połączona była z krużgankiem pierwotnego założenia klasztornego. Krużganek zaś połączony był z kościołem. Pomiędzy kościołem a kaplicą Matki Bożej znajdowała się pierwotna kaplica św. Pawła Pierwszego Pustelnika, Patriarchy Zakonu Paulinów, zaś na wschód od niej zakrystia. Na piętrze krużganku klasztornego umieszczone było dormitorium zakonników.
Ten typ architektonicznego założenia klasztornego przejęli paulini z Węgier, skąd przybyli na Jasną Górę w 1382 r. W drugiej połowie XV wieku, ten jednonawowy początkowo kościół został rozbudowany, dobudowano trójnawowy korpus, tak że wcześniejsza jednonawowa budowla stała się wydłużonym prezbiterium. Kościół posiadał wyposażenie, na które składał się zespół ołtarzy, z ołtarzem głównym wykonanym w stylu manieryzmu, jak też i z organów. Niestety to wyposażenie zmieniające się na przestrzeni wieków, w swej różnorodności stylów spłonęło w czasie pożaru w roku 1690. Obecna bazylika jest monumentalnym dziełem sztuki barokowej, powstałym w latach 1692-1695 i 1706-1728. Sklepienia nawy głównej, prezbiterium, oraz naw bocznych pokrywają freski Karola Dankwarta z końca XVII wieku. Otacza je wspaniała dekoracja stiukowa. Tematyka malowideł w prezbiterium nawiązuje do tytułu kościoła, jakim jest historia znalezienia i tryumfu Krzyża Świętego. W nawie głównej i nawach bocznych malowidła przedstawiają chwałę Maryi i Jej cnoty. Ołtarz główny przedstawia scenę Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Kompozycyjnie podzielony jest na dwie strefy. W centralnym miejscu znajduje się scena Wniebowzięcia, Maryja uniesiona jest do nieba, u góry zaś Trójca Święta czekająca z koroną chwały. Całość utrzymana jest w stylu baroku, niezwykle dynamicznego. Nad głównym ołtarzem wisi srebrna lampa ufundowana przez królową Marię Sobieską„ Marysieńkę„. Do południowej nawy bocznej przylegają trzy XVII- wieczne kaplice: św. Pawła Pierwszego Pustelnika /zwana też kaplicą Denhoffów/, oraz dwupoziomowa kaplica, u góry Najświętszego Serca Pana Jezusa, dolna Świętych Relikwi. Do bazyliki prowadzi wejście przez XVII-wieczną kruchtę pod wieżą, w której znajduje się kaplica św. Antoniego Padewskiego. W bazylice znajdują się wspaniałe duże organy, posiadające 105 głosów. Stół gry ma 4 manuały. Szafa organowa jest rekonstrukcją XVIII- wiecznych organów, same zaś organy pochodzą z 1956 roku.
